Rodzina Bathyergidae - kretoszczury, podziemni mieszkańcy Afryki. Przegląd gatunków. Część I.

Bathyergidae - rodzina ssaków z rzędu gryzoni ( Rodentia ), obejmująca około 15 - 17 gatunków. Dzieląca się na dwie podrodziny.
Kretoszczury występują w Afryce, od Nigerii na zachodzie, Somali i Sudan na wschodzie po Republikę Południowej Afryki na południu. Są to endemity dla Afryki.
Zamieszkują głównie suche i wilgotne sawanny, półpustynie i pustynie ale także tereny upraw rolnych, łąki, pola golfowe itp.  

jedno z siedlisk kretoszczurów - czerwone wydmy na pustyni Kalahari - Kgalagadi Transfrontier Park

Charakteryzują się  krępym ciałem, małymi oczami i zredukowanymi małżowinami usznymi. Posiadają krótkie kończyny i krótkie pazury z wyjątkiem Bathyergus, który wykorzystuje przednie kończyny i ma wyjątkowo długie pazury. Na ogół są pokryte krótkim i miękkim futrem z wyjątkiem Heterocephalus, który ma szczątkowe włosy na pomarszczonej, różowej lub żółtawej skórze. Ich luźna skóra pozwala im łatwo odwrócić się w dowolnym kierunku w wąskiej przestrzeni tunelu.
Mają słabo rozwinięty zmysł wzroku. Badania wykazały, że co najmniej dwa gatunki ( Fukomys mechowii i Heliophobius argenteocinerens ) nie są ślepe. Te dwa gatunki aktywnie unikają niebieskiego i zielono-żółtego światła, ale są zdolne wykryć obecność światła pozwalającą im na stwierdzenie naruszenia systemów tuneli i ich niezwłocznej naprawy.
Kretoszczury preferują luźne piaszczyste gleby, co jest związane z ich występowaniem w suchych siedliskach.

      typowe siedlisko - piaszczysta wydma na pustyni Kalahari - North Cape w Kgalagadi Transfrontier Park

Prowadzą podziemny tryb życia, na powierzchnię wychodzą sporadycznie. Kopią głównie za pomocą poteżnych siekaczy, w mniejszym stopniu za pomocą przednich kończyn. Jedynie Bathyergus kopie przede wszystkim kończynami mając długie pazury. Ich czaszki są o unikalnym kształcie, co jest związane z siłą mięśni bocznych żwacza.  Mięśnie te są odpowiedzialne za potężny kęs przedniej części jamy ustnej. Ich siekacze wystają z pyszczka mimo, że pyszczek jest zamknięty. System ten pozwala kopać kretoszczurom bez dostawania się zanieczyszczeń do jamy ustnej.

Żyją w rozbudowanych systemach tuneli i komór. Ich kompleksy składają się z miejsc żerowania, spiżarni, komór sypialnych i gniazdowych oraz latryn. Systemy te mogą rozciągać się nawet do 5 km. 

   kretoszczur Ansell'sa ( Fukomys anselli ) - zoo Basel

Żyją samotnie, łącząc się w pary w czasie rozrodu ( Bathyergus, Georychus, Heliophobius, Fukomys ) lub małych koloniach. Jedynie dwa gatunki ( Heterocephalus glaber i Fukomys damarensis ) wykazują zachowanie eusocjalne.

Wydaje się, że podział ten jest dość kontrowersyjny ze względu na spór o definicje określające eusocjalizm oraz istnienie innych ssaków, które spełniają oryginalną definicję Wilsona ( 1971 ) np. Canis lupus. 

portret golca ( Heterocephalus glaber )

Kretoszczury odżywiają się głównie pokarmem roślinnym, ale niektóre gatunki nie wyłącznie. W skład ich diety wchodzą różnego rodzaju bulwy, cebule, kłącza, korzenie ale także całe rośliny. Potrafią wciągnąć do tuneli mniejsze rośliny, które normalnie byłyby niedostępne. Stwierdzono też zjadanie bezkręgowców, być może sporadycznie jednak część gatunków zjada je.

Rozród występuje 1 lub 2 w roku, choć może być w ciągu całego roku.

System krycia monogamiczny, czasami poligamiczny lub poliandria.

Okres ciąży to średnio około 52 dni. Średnia liczba młodych w miocie to 2 - 4, chociaż niektóre gatunki mają znacznie większe mioty.

Żyją od 3 do 6 - 7 lat.

   Fukomys mechowii - osobnik w warunkach zoo

Większość gatunków jest nie zagrożona ze względu na prawdopodobieństwo dużych populacji oraz dużą gęstość osobniczą w odpowiednich siedliskach. Część gatunków wykorzystuje siedliska zmodyfikowane przez człowieka ( pola uprawne, ogrody, pola golfowe, itp. ).

Jeśli kilka gatunków kretoszczurów występuje na tym samym obszarze, zamieszkują one wtedy różne rodzaje gleby. 

Lokalnie mogą być zagrożone na skutek tępienia jako szkodnika upraw lub łapane dla mięsa.

Większość rejestrowana z terenów chronionych ale nie wszystkie.

W niewoli - hodowane są niektóre gatunki w specjalnych szklanych wiwariach. 

Zwiedzający mają możliwość obserwacji kopania, żerowania oraz rozmnażania się części gatunków.

Głównie ogrody zoologiczne Czech, Niemiec czy Szwajcarii.

W niewoli żyją 5 - 6 lat. 

grupa Fukomys mechowii w warunkach zoo

Przegląd gatunków :

Rodzina dzieli się na 2 podrodziny : Bathyerginae i Heterocephalinae.

Klasyfikacja rodziny Bathyergidae jest trudna ze względu na duże podobieństwo gatunków i ich specyficzne warunki życia.

Rodzaj Fukomys opisany w 2006 roku zawiera gatunki, które były wcześniej w rodzaju Cryptomys. Wiele taksonów opisywanych wcześniej i uznawanych za podgatunki u niektórych autorów opisywane są jako samodzielne gatunki.

Często też w niektórych klasyfikacjach nie uwzględnia się rodzaju Fukomys.

Podrodzina Bathyerginae

Rodzaj Georychus

Georychus capensis - Kretoszczur kapski

Rodzaj Cryptomys

Cryptomys anomalus - zawarty w Cryptomys hottentotus

Cryptomys holosericeus - zawarty w Cryptomys hottentotus

Cryptomys hottentotus - Kretoszczur hotentocki

Cryptomys natalensis - zawarty w Cryptomys hottentotus

Cryptomys nimrodi - zawarty w Fukomys darlingi lub Cryptomys hottentotus

Cryptomys#1 - brak informacji o ważności gatunku
Cryptomys#2 - brak informacji o ważności gatunku
Cryptomys#3 - brak informacji o ważności gatunku
Cryptomys#4 - brak informacji o ważności gatunku
Cryptomys#5 - brak informacji o ważności gatunku

Rodzaj Fukomys 

Fukomys amatus - zawarty w Cryptomys hottentotus - Kretoszczur zambijski

Fukomys anselli - Kretoszczur Ansell'sa

Fukomys bocagei - Kretoszczur angolański

Fukomys damarensis - Kretoszczur botswański, kretoszczur damarski

Fukomys darlingi

Fukomys foxi - Kretoszczur nigeryjski

Fukomys ilariae - Kretoszczur somalijski

Fukomys kafuensis

Fukomys mechowii 

Fukomys micklemi - zawarty w Fukomys damarensis

Fukomys occlusus - zawarty w Cryptomys hottentotus

Fukomys ochraceocinereus

Fukomys whytei - zawarty w Cryptomys hottentotus

Fukomys zechi - Kretoszczur ghański

Rodzaj Heliophobius

Heliophobius argenteocinereus - Kretoszczur srebrzysty, kretoszczur srebrny

Rodzaj Bathyergus

Bathyergus janetta - Kretoszczur wydmowy

Bathyergus suillus - Kretoszczur przylądkowy

Podrodzina Heterocephalinae

Heterocephalus glaber - Golec

kretoszczur botswański ( Fukomys damarensis )

 Opracowano na podstawie:

animaldiversity, arkive, iucn, planet-mammiferes, waza, wikipedia, wwf i wiedzy własnej.

Ryciny i zdjęcia zamieszczono w celach dydaktycznych, informacyjnych i szkoleniowych.