Bóbr europejski, bóbr rzeczny, bóbr zwyczajny, bóbr wschodni ( Castor fiber ) - Linnaeus, 1758 - gryzoń z rodziny Castoridae, nadrodziny Castoroidea, podrzędu Castorimorpha. Synonim : Castor albicus Matschie, 1907; Castor albus Kerr, 1792; Castor balticus Matschie, 1907; Castor belarusicus Lavrov, 1974; Castor belorussicus Lavrov, 1981; Castor bielorussieus Lavrov, 1983; Castor birulai Serebrennikov, 1929; Castor flavus Desmarest, 1822; Castor fulvus Bechstein, 1801; Castor galliae É. Geoffroy, 1803; Castor gallicus Fischer, 1829; Castor introductus Saveljev, 1997; Castor niger Desmarest, 1822; Castor orientoeuropaeus Lavrov, 1981; Castor osteuropaeus Lavrov, 1974; Castor pohlei Serebrennikov, 1929; Castor proprius Billberg, 1833; Castor solitarius Kerr, 1792; Castor tuvinicus Lavrov, 1969; Castor variegatus Bechstein, 1801; Castor varius Desmarest, 1822; Castor vistulanus Matschie, 1907;
Występowanie : w przeszłości zasięg występowania gatunku obejmował całą strefę umiarkowaną Europy i Azji, do czasów dzisiejszych wyginął w wielu regionach Europy. Można go dzisiaj spotkać w północnej części Eurazji : od Francji, przez Europę Środkową, Skandynawię, po Rosję, wraz z azjatycką jej częścią, a także w chińskim regionie Sinciang i w zachodniej Mongolii.
Zamieszkuje głównie lasy łęgowe, brzegi leśnych jeziorek, strumieni i rzeczek. O wyborze konkretnego siedliska decyduje głównie głębokość lokalnego zbiornika wodnego, ale także obfitość przydatnego na zimę żeru drzewnego. Bobry najczęściej wybierają na siedlisko brzegi rzek i jezior, bagna, wyrobiska potorfowe i po żwirowe. Wybierają zarówno bardzo małe cieki wodne, jak i duże rzeki. Chętnie zamieszkują tereny, w których dominują zespoły szuwarowe, turzycowe i zaroślowe porośnięte krzewiastymi wierzbami i brzozami. W terenach leśnych bobry lubią otoczenie brzóz i olszy. Od poziomu morza do wysokości 850 m n.p.m.
bóbr wiślany ( Castor fiber vistulanus )
Aktywny w ciągu całego roku, głównie w porze nocnej. Szczyt aktywności przypada między godziną 22 a 23 i maleje do rana. W okresie zimy nie zapada w hibernację. Zimę spędza we wspólnej komorze nory lub żeremia, dzięki czemu temperatura we wnętrzu rzadko spada poniżej –10 stopni C. Zwykle jednak temperatura powietrza w norze podczas zimy nie spada poniżej 0 stopni C.
Żyje w grupach rodzinnych ( dorosła para oraz potomstwo z ubiegłego sezonu rozrodczego i młode tegoroczne ).
Jest terytorialny. Rewir pary obejmuje zwykle od 1 do 4 km długości cieku.
Zagęszczenie stanowisk zależy od wielu czynników zewnętrznych, w tym lokalnych warunków żywieniowych i hydrologicznych oraz od presji człowieka.
Terytorium jest systematycznie oznakowywane oraz bronione przed innymi rodzinami. Znakowanie odbywa się za pomocą stosów błota czy mułu, na które nanoszone są wydzieliny gruczołów analnych i rycynowych.
Gatunek prowadzi ziemno-wodny tryb życia.
Dymorfizm płciowy nie występuje. Zewnętrzne organy płciowe znajdują się w pseudokloace. Rozróżnienie płci możliwe jest tylko poprzez wymacanie kości prąciowej w pseudokloace, poprzez prześwietlenie RTG lub badania genetyczne.
Bóbr europejski jest największym gryzoniem Eurazji.
Długość ciała to 90 – 110 cm;
Długość ogona to 20 – 25 cm ( lub do 37 cm );
Szerokość ogona to 11 – 17 cm;
Masa ciała : 18 – 29 kg;
wzór zębowy : 20 = 1 0 1 3
1 0 1 3
Gatunek ma najwyższy wśród gryzoni stosunek masy mózgu do masy ciała, co ma swoje odzwierciedlenie w zachowaniu i zdolności do działania nie tylko instynktownego, ale także logicznego. Potrafi skonstruować stopnie z gałęzi i mułu, by móc się wspiąć wyżej i sięgnąć do elementu wznoszonej konstrukcji lub pokonać przeszkodę.
Inteligencja bobra jest porównywana do poziomu inteligencji szczura.
Skóra pokryta jest gęstym, miękkim i błyszczącym futrem. Włosy puchowe mają długość około 2 cm, zaś włosy okrywowe około 7 cm. Futro jest bardzo gęste - na jednym centymetrze kwadratowym skóry wyrasta 12 - 23 tysiące włosów. Włosy okrywowe są węższe u nasady, a szersze przy końcu, dzięki czemu podczas nurkowania w futrze zostaje zamknięte powietrze, dzięki czemu gatunek uzyskuje dodatkową warstwę izolacyjną i większą siłę wyporu.
Ubarwienie Castor fiber jest różnorodne - od czarnego, przez różne odcienie brązu, do jasnego. Ubarwienie ciemniejsze jest typowe dla północnych populacji ( Skandynawia, Syberia ), jaśniejsze - dla populacji południowych ( Mongolia ).
Głowa niemal bez zaznaczenia szyi przechodzi w masywny tułów o opływowym kształcie. Taka budowa ciała ułatwia pływanie i nurkowanie.
Przednie łapy są chwytne, zaś tylne masywne i silne, zakończone palcami połączonymi błoną pławną.
Małe oczy wyposażone są w trzecią, przezroczystą powiekę, która zapewnia ochronę podczas nurkowania.
Ogon jest duży, spłaszczony, pokryty zrogowaciałą łuską, spomiędzy której wyrastają rzadkie włosy. Pozwala gatunkowi na sterowanie podczas pływania i stanowi naturalną podporę podczas pobytu na lądzie. Stanowi także naturalny magazyn tłuszczu i jest organem termoregulacyjnym organizmu.
Gatunek żeruje zwykle w pasie do około 20 metrów od linii brzegowej, a jedynie sporadycznie zapuszczają się w głąb lądu na odległość kilkuset metrów. W ciągu nocy potrafią przepłynąć dystans 20 kilometrów. Dalsze podróże są typowe dla młodych osobników wyruszających na poszukiwanie nowego stanowiska i partnera. Potrafią wówczas przebyć nawet kilkaset kilometrów.
W lecie można także zaobserwować okresowe migracje z miejsc, które są wprawdzie zasobne w pokarm, ale są także zbyt łatwo dostępne dla ludzi. Osobniki odchowujące młode potomstwo wolą czasowo przenieść się na tereny trudno dostępne, np. bagienne. Jesienią wracają na miejsce, gdzie było łatwiej o pożywienie, i tam gromadzą już żer zimowy.
Gatunek buduje spiżarnie na okres zimowy. Magazyny mają zwykle dość znaczne rozmiary. Na terenach nizinnych magazyn może zajmować od 5 do 19 m3, a zapasy w przeliczeniu na jednego bobra mogą zajmować od 1,1 do 4,5 m3. W terenach górskich, gdzie zimy są surowsze, odnotowano istnienie magazynów o wielkości 25 m3. Maksymalne napotkane spiżarnie rodziny bobrów zajmowały aż 70 m3.
Badając zawartość spiżarni, stwierdzono, że sporadycznie oprócz karmy drzewnej bobry magazynują czasem także kłącza grążeli ( Nuphar luteum ) i grzybieni ( Nymphaea alba ).
Castor fiber posiada szereg cech morfologicznych, które pomagają mu na prowadzenie ziemnowodnego trybu życia. W czasie nurkowania oczy są chronione dodatkową, przezroczystą powieką. Kanały uszne i nosowe są zamykane fałdami skórnymi, a otwór gębowy zamyka się szczelnie dzięki rozdwojonej wardze górnej i wyjątkowo szerokiej diastemie.
W czasie pływania nos, oczy i uszy pozostają w jednej płaszczyźnie, która utrzymywana jest ponad powierzchnią wody. Gatunek może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut. Krwiobieg bobra europejskiego potrafi skierować większą ilość krwi do mózgu, zmniejszając ilość kierowaną do obwodowych części ciała. Prawa komora serca jest większa od komory lewej, dzięki czemu cyrkulacja krwi jest intensywniejsza w stosunkowo małym obiegu. Podczas nurkowania tętno zostaje obniżone. Gatunek zatrzymany pod wodą udusi się, ale nie wciągnie wody do płuc.
Mięśnie mają zwiększoną zawartość mioglobiny, złożonego białka globularnego biorącego udział w magazynowaniu tlenu.
W okolicy odbytu zlokalizowane są dwa gruczoły przyodbytowe ( analne ) oraz dwa worki strojowe ( gruczoły prepucjalne ). Mają one duże znaczenie w komunikacji zapachowej. Wydzielina gruczołów przyodbytowych pomaga we wzajemnym rozpoznawaniu się osobników, zaś tzw. strój bobrowy służy do oznaczania terytorium.
Gatunek potrafi ścinać drzewa w sposób bardzo sprawny. Robi to, by uzyskać dostęp do delikatnych gałęzi, które mają cienką korę i mają wysoką wartość energetyczną. Równocześnie zdobywają gałęzie, które będą materiałem do wznoszenia budowli. Potrafi ściąć nawet bardzo grube drzewa o średnicy do 1 metra.
Castor fiber wykazuje rzadko spotykane wśród ssaków zdolności do wznoszenia budowli. Budowane tamy i kanały zapewniają stały poziom wód, zapewniają stałość schronienia i umożliwiają osiągnięcie zrównoważonego stanu, w którym przyrost masy roślin w danym stanowisku równoważy masę usuwaną przez gatunek. Dlatego stanowisko może istnieć w tym samym miejscu przez dziesiątki czy setki lat. Wielu naukowców się spiera, czy działania budowlane gatunku wynikają jedynie z instynktu, czy też doświadczenia. W każdym razie gatunek jest w stanie doprowadzić dany ciek wodny do takiego stanu, w którym zapewniony zostanie stały, podwyższony poziom wody, dzięki czemu wejścia do żeremi pozostają ukryte pod wodą i niewidoczne dla intruzów, a magazynowany żer zimowy pozostanie zatopiony. Zaskakująco trafnie wybiera miejsce budowy tamy i uzyskuje oczekiwany efekt piętrzenia wody przy stosunkowo małym wysiłku. Wynika z tego, że uwzględnia ukształtowanie terenu i cieku wodnego. Zwykle wybiera miejsca, w których istnieje naturalne wypłycenie cieku, gdzie zwężenie lub kłody drewna przegradzają nurt wody.
Do wykonania tamy gatunek używa gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru, ale w trudniejszym terenie wykorzystują niemal wyłącznie kamienie.
W wybranym miejscu cieku formuje wał z mułu i piasku dennego, po czym mocuje na dnie gałęzie, które stanowią szkielet. Kładzie je w kierunku zgodnym z przepływem wody lub wbija w dno. Później kolejno układa gałęzie poprzecznie, darń, muł oraz części roślin i warstwa po warstwie wznosi budowlę ku zamierzonemu poziomowi. Gotowa tama zachowuje szczelność, a spiętrzona woda może przelewać się tylko wierzchem. Przy brzegu gatunek buduje małe kanały, przez które może być odprowadzany nadmiar wody. Zwykle jedna tama główna chroni żeremia lub nory danej rodziny.
Wysokość tam waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów. Największe budowle przy wysokości kilku metrów mogą mieć szerokość nawet kilkuset metrów. Tamy są bardzo trwałe. Wytrzymują napór wody i lodu. W wyniku budowy tamy powstają stawy o powierzchni od 0,5 aż do 15 - 20 hektarów. Zmysł inżynierski gatunku pozwala także na zbudowanie na danym cieku całego systemu kaskadowego, który osłabia napór wody i umożliwia zalanie większego terenu.
Najczęstszymi formami użytkowania są nory.
Potwierdza to badanie naukowe przeprowadzone w dolinie Rodanu we Francji oraz w latach 80-tych w Polsce.
W Polsce zinwentaryzowano nory w 51% zbadanych i zajmowanych stanowisk gatunku. Nory są drążone w stromych brzegach cieków wodnych lub dołów potorfowych. Istotnym warunkiem do ich tworzenia są małe wahania poziomu lustra wody. Wejścia zwykle znajdują się pod powierzchnią wody, na głębokości, która zapewnia, że w porze zimowej nie zamarznie.
Korytarz biegnie od wejścia ukosem w górę, gdzie zlokalizowana jest komora gniazdowa. Zwykle jest ona ulokowana 30 – 70 cm powyżej górnej krawędzi wejścia, by zabezpieczyć komorę przed zalaniem. Warstwa gruntu nad komorą musi być jednak wystarczająco gruba, by zapewnić bezpieczeństwo.
Jest to możliwe wtedy gdy brzeg jest dość wysoki ( co najmniej 1,5 - 2 m powyżej wejścia ).
System nor jest strukturą znacznie rozbudowaną, wielopiętrową, wyposażoną w kilka komór gniazdowych. Łączna długość korytarzy może osiągać 50 m, ale znane są siedliska w których przekroczyła 100, a nawet 200 m.
Podwodne tunele mają w przekroju kształt owalny: szerokość tunelu osiąga 30 - 60 cm, a jego wysokość 20 - 35 cm.
Populacje gatunku zamieszkujące tereny nizinne budują żeremia - domki. Zbudowane są z takich samych materiałów jak tamy. Budowa może być wykonana na dwa sposoby.
W pierwszym praca zaczyna się od wykopania nory od dna cieku w miejscu, gdzie będzie podwodne wejście do komory, która zostanie wykopana w pasie brzegu i będzie zlokalizowana ponad poziomem wody. Na komorę zostają nałożone na przemian gałęzie, darń i muł. Budowla nabiera kształtu stożka.
W drugim sposobie prace zaczynają się od wykopania od góry zagłębienia, które będzie przyszłą komorą, by później zabudować ją od góry na kształt kopca. Wyjście również jest wykopywane pod poziom wody. Żeremie może mieć wysokość 3 metrów, a średnica podstawy może dochodzić nawet do 20 m.
żeremie Castor fiber - Kanał Dzwonowski
Wzmożone żerowanie i robienie zapasów zimowych rozpoczyna się między pierwszą a trzecią dekadą października.
Do komunikacji gatunek używa sygnałów chemicznych, węchu, wzroku, dotyku, słuchu, postawy ciała oraz wokalizy.
Sygnałami komunikacyjnymi są często postawy ciała czy dotyk. Duże znaczenie ma siłowanie się członków rodziny, które towarzyszy wielu sytuacjom życiowym, także zalotom.
Gatunek porozumiewa się podczas toalety pomagając sobie wzajemnie i często zamieniając się rolami. Ocieranie się o bok drugiego osobnika lub kładzenie łapki na jego karku, daje sygnał dominacji. Osobnik, który wzywany jest w ten sposób do podległości nie podda się, wówczas dochodzi do walki.
Zaniepokojony osobnik przyjmuje też często charakterystyczną pozę. Unosi głowę po kątem około 45 stopni, otwiera pysk, ściąga dolną wargę ukazując siekacze, stroszy sierść i nieruchomieje.
Osobnik spotykający człowieka staje do niego frontem, lekko przywiera do ziemi i bije ogonem o podłoże. Ogon służy także do klaskania w powierzchnię wody, gdy zwierzę chce zaalarmować swych pobratymców o zbliżającym się zagrożeniu.
Głos bobra europejskiego można usłyszeć bardzo rzadko. Stosunkowo najczęściej słyszanym przez człowieka dźwiękiem może być odgłos porównywany do kwilenia niemowlaka, który służy do porozumiewania się członków rodziny, lub syczenie, względnie sapanie, które jest używane jako dźwięk odstraszający wroga i sygnał ostrzegawczy.
Naukowcy rozróżniają także kilkanaście innych dźwięków, ale część z nich wydawana jest w paśmie częstotliwości nierejestrowanej przez ludzkie ucho. Głosy wydawane mogą być porównywane do odgłosów gwizdów, westchnień, pomruków, odgłosów sowy lub świni. Badacze łączą poszczególne odgłosy z konkretnymi zachowaniami socjalnymi. Wskazują między innymi na charakterystyczny okrzyk powitalny, który towarzyszy spotkaniom między bobrami po dłuższej przerwie. Naukowcy odnotowali jednak ten dźwięk wydawany przez bobry w niewoli, podczas spotkania ze swoimi opiekunami. Dźwiękiem często stosowanym przez bobry jest także głośne klaskanie ogonem o lustro wody. Ostrzega on inne bobry o zbliżającym się niebezpieczeństwie i sygnalizuje intruzowi, że został zauważony.
Gatunek jest typowym roślinożercą. Zjada przede wszystkim korę i łyko drzew i krzewów ( w tym często osiki i wierzby ), gałązkami, pędami, roślinami zielnymi : trzciną, grążelami.
Od późnej wiosny do wczesnej jesieni żywi się głównie roślinnością zielną.
Od października, kiedy jej zaczyna brakować, zaczyna wybierać krzewy i drzewa liściaste. Ich fragmenty są także magazynowane na zimę.
Castor fiber zbiera przed zimą karmę drzewną i magazynuje ją w tratwach zatapianych pod wodą lub rzadziej w norach. Spiżarnie lokalizowane są w pobliżu wejścia do nory lub żeremia. W terenach górskich zakłada magazyny w tych częściach cieków, gdzie mogą być zabezpieczone przed rwącą wodą. Spiżarnie są lokalizowane w zakolach rzek, a same tratwy mocowane do brzegu i dna.
Osobniki zamieszkujące rwące górskie rzeki mogą rezygnować z magazynowania pożywienia w formie zatapianych tratw. Składają wówczas zapasy w specjalnie przygotowanych norach.
Fakt istnienia bobrzych magazynów na danym terenie ułatwia pracę naukowcom prowadzącym inwentaryzację populacji, bowiem są dowodem na to, że okoliczne nory lub żeremia są zamieszkane przez rodzinę bobrów.
Spośród drzew chętnie zjada topolę ( Populus L. ) , osikę ( Populus tremula L. ) i wierzby ( Salix L. ) oraz w nieco mniejszym stopniu brzozę ( Betula L. ) , leszczynę ( Corylus L. ) i inne drzewa liściaste. Po olszę czarną ( Alnus glutinosa Gaertn. ) i olszę szarą ( Alnus incana (L.) Moench ) sięga raczej niechętnie.
Organizm gatunku nie jest w stanie łatwo spożytkować całego przyjmowanego pokarmu, bowiem znaczną część pożywienia roślinnego stanowi celuloza. Stosuje cekotrofię, czyli specyficzną odmianę koprofagii. Wytwarza dwa rodzaje odchodów i zjada jeden z nich, ten w którym znajdują się składniki wstępnie przetworzone przez bakterie.
Gatunek tworzy monogamiczne pary. Jeśli któryś z partnerów zginie, drugi wyszuka sobie nowego towarzysza. System krycia monogamiczny. Ruja odbywa się w styczniu i lutym.
Do kopulacji dochodzi w wodzie i trwa ona 0,5 - 3 minuty. W sytuacji, gdyby nie doszło do zapłodnienia samicy, ruja może się powtarzać nawet do 5 razy w czasie okresu godowego co 12 - 14 dni.
Ciąża trwa 105 - 107 dni, a młode przychodzą na świat w maju lub czerwcu. Samica rodzi raz w roku, średnio 2 młode w miocie, maksymalnie do 6. Poród odbywa się na siedząco i przednimi łapami pomaga młodym wyjść na świat. Młode rodzą się pokryte gęstym, miękkim futrem i ważą ok. 500 g.
Po porodzie samica troszczy się o to, by je dokładnie wylizać. Młode szybko rosną - w ciągu pierwszych dwóch miesięcy życia dobowy przyrost masy ciała wynosi 40 - 50 g. Po roku młode mają już po około 8 - 13 kg, a w drugim roku życia ich masa ciała sięga 14 kg.
Opiekę nad młodymi sprawują obydwoje rodzice oraz starsze rodzeństwo. Młode dobrze pływają, ale chętnie korzystają z grzbietu lub ogona samicy jako środka transportu. W pierwszym miesiącu życia żywione są wyłącznie odżywczym, tłustym mlekiem.
Młode śpią w nocy, a w dzień baraszkują. Po przejściu na pokarm stały zmianie ulega dobowy cykl ich aktywności. Chętniej śpią w ciągu dnia a aktywne są wieczorem.
Po przyjściu na świat młodych osobniki, które ukończyły 3 lata, stopniowo zaczynają się rozpraszać w poszukiwaniu partnerów i własnych terytoriów.
Gatunek żyje do około 30 lat. Giorgio Marcuzzi twierdzi, że osobniki żyjące w ogrodach zoologicznych osiągają wiek 35 - 50 lat.
Castor fiber - Berlin Zoological Garden - Berlin, Niemcy
Opisane podgatunki :
- Castor fiber albicus - Matschie, 1907 - Holandia, Niemcy, Belgia
- Castor fiber albus - Kerr, 1792 - południowe Niemcy
- Castor fiber balticus - Matschie, 1907 - Niemcy
- Castor fiber belarusicus - Lavrov, 1974 - Litwa, Łotwa, Estonia i północna Białoruś
- Castor fiber belorussicus - Lavrov, 1981 - zachodnia Białoruś i prawdopodobnie północno-wschodnia Polska
- Castor fiber bielorussieus - Lavrov, 1983 - Białoruś
- Castor fiber birulai - Serebrennikov, 1929 - Mongolia - zagrożony
- Castor fiber fiber - Linnaeus, 1758 - Skandynawia
- Castor fiber flavus - Desmarest, 1822
- Castor fiber fulvus - Bechstein, 1801
- Castor fiber galliae - É. Geoffroy, 1803 - Francja
- Castor fiber gallicus - Fischer, 1829 - Francja
- Castor fiber introductus - Saveljev, 1997 - północna Rosja
- Castor fiber niger - Desmarest, 1822 - dorzecze Dunaju
- Castor fiber orientoeuropaeus - Lavrov, 1981 - Europa Wschodnia i zachodnia Syberia
- Castor fiber osteuropaeus - Lavrov, 1974 - zachodnia Rosja
- Castor fiber pohlei - Serebrennikov, 1929 - Rosja ( północno-wschodni Ural ) - wrażliwy
- Castor fiber proprius - Billberg, 1833
- Castor fiber solitarius - Kerr, 1792
- Castor fiber tuvinicus - Lavrov, 1969 - Syberia, dorzecze Jeniseju ( Rosja ) - krytycznie zagrożony
- Castor fiber variegatus - Bechstein, 1801
- Castor fiber varius - Desmarest, 1822
- Castor fiber vistulanus - Matschie, 1907 - Polska ( dorzecze Wisły i Odry ), zachodnia Białoruś, Ukraina
Castor fiber - Leningrad Zoo - Sankt Petersburg, Rosja
Niemiecki zoolog Dietrich Heidecke w pracy z 1986 roku opisał osiem podgatunków.
Francuska zoolog Geraldine Véron ( 1992 ) wyróżniła tylko 6 podgatunków ale ich lokalizacje, granice pomiędzy poszczególnymi populacjami oraz zafałszowania obrazu historycznego translokacjami i reintrodukcjami nie zostały sprecyzowane.
Castor fiber - Rigas Zoologiskais Darzs - Ryga, Łotwa
W Polsce :
W średniowieczu bóbr rozpowszechniony był na terenie całego kraju ( biorąc pod uwagę obecne granice kraju ).
Słowo bóbr jest obecne w języku polskim od XIII wieku.
Chroniony był zarówno przez królów jak i książąt polskich. W początku XI wieku Bolesław Chrobry zabronił polowania na podległych mu terenach. Ustanowił on urząd bobrowniczego sprawującego opiekę nad bobrami żyjącymi na podległym królowi terenie. Inni królowie i książęta utrzymywali straż bobrowniczą i dbali o to, gdyż były one własnością królewską, ich eksploatacja ich monopolem, a skóry miały wartość obiegową w handlu wymiennym. Podatki oraz kary płacono nawiązką skór bobrowych.
Jak podaje Zygmunt Gloger w "Encyklopedja staropolska ilustrowana" - " Za doby Piastów był urząd bobrowniczego, do którego należała hodowla i opieka nad bobrami w obrębie ziem jego księcia. Dozorca żeremi, czyli miejsc w których bobry mieszkały gromadnie w swoich chatach, zwanych gonami, nazywał się bobrownikiem. Od osad takich bobrowników powstały istniejące dotąd nazwy wsi i miasteczek. Ludzie ci uwalniani byli z pod władzy wojewodów, kasztelanów i innych, aby nie mieli przeszkód w spełnianiu swoich obowiązków, zależąc wyłącznie od króla lub książąt panujących".
Statuty litewskie z 1529 roku uwzględniały ochronę bobrów, wprowadzając zasady ochrony żeremi samych zwierząt, a także ustanawiając kary za ich nieprzestrzeganie : „kiedy kto ma w czyjej ziemi bobrowe gony, ma prawo żądać, aby właściciel tego gruntu, ani sam, ani ludziom nie pozwalał podorać pole albo karczować sianożęć w odległości jednego rzucenia kija od tego żeremia”. Tak zdefiniowana ochrona obejmowała bobry aż do 1840 roku, ale nie ustanawiała ona żadnej kontroli nad odłowem.
W 1881 roku Józef Łoziński, autor monografii bobra, napisał: "... czy i gdzie on dzisiaj u nas istnieje, nie wiadomo. Zdaje się, że należy do zwierząt zupełnie wytępionych, nigdzie bowiem o nim wzmianki nie znajdujemy ".
Mimo wczesnego wprowadzenia takich form ochrony bobry prawie wyginęły.
W XIX wieku istniały już tylko wyspowe stanowiska bobrów we wschodniej części Polski.
Zasadniczy kryzys liczebności bobrów na ziemiach polskich przypadł na lata 1850 - 1900. Jednak już w trzy lata od odzyskania niepodległości, w 1921 r., uznano bobra za gatunek ginący i wpisano go na listę zwierząt objętych całkowitą ochroną.
Po II wojnie światowej na terenie Polski bóbr występował skrajnie nielicznie : podczas inwentaryzacji w 1950 roku wykazano zaledwie jedno naturalne stanowisko na terenie Suwalszczyzny - na rzece Marysze, dopływie Czarnej Hańczy.
W roku 1949 osiedlono pierwsze bobry sprowadzone ze Związku Radzieckiego do rzeki Biebrzy pod Osowcem. Kilka lat później zidentyfikowano nowe stanowiska bobra w dorzeczu Hańczy i na jeziorze Wigry. Przyjęto, że były to osobniki przybyłe z dorzecza Niemna na terenach Związku Radzieckiego.
W 1958 roku szacowano, że w dorzeczu Czarnej Hańczy i w rejonie Wigier żyje już około 30 bobrów. W tym samym roku stwierdzono pierwsze żeremia bobrowe w Puszczy Białowieskiej, na rzece Narewce przy ujściu Hwoźnej. Pobudowały je osobniki przybyłe z białoruskiej części Puszczy.
Trzecim rejonem naturalnej migracji bobrów były okolice Kanału Mazurskiego oraz dorzecze Węgorapy i jezioro Oświn, dokąd prawdopodobnie przybyły osobniki z dorzecza Pregoły. Dzięki ochronie prawnej i reintrodukcji gatunek występuje obecnie coraz liczniej.
Bóbr wiślany ( Castor fiber vistulanus ) należy do podgatunków o ciemnym ubarwieniu.
W Polsce występują populacje, w których funkcjonują równolegle osobniki czarne i brązowe. Umaszczenie czarne jest cechą recesywną.
Fakt, że w Polsce odsetek osobników czarnych jest wyraźnie większy, niż wynikałoby to ze statystycznych symulacji praw dziedziczenia, najprawdopodobniej wynika z długotrwałej selekcji prowadzonej przez myśliwych aż do XVIII wieku.
Castor fiber
Roczny przyrost populacji w Polsce wynosi od kilku do kilkunastu procent.
W skład zimowego żeru polskich populacji wchodzą wierzby: wierzba szara ( Salix cinerea ), wierzba uszata ( Salix aurita ), wierzba pięciopręcikowa ( Salix pentandra ) i wierzba purpurowa ( Salix purpurea ), lokalnie wierzba wiciowa ( Salix viminalis ) i wierzba śniada ( Salix livida ). W zależności od specyfiki siedliska wybierają jeszcze inne gatunki. Kiedy nie mają innej możliwości, to wybór pada na brzozę omszoną ( Betula pubescens ), brzozę niską ( Betula humilis ) i brzozę brodawkowatą ( Betula pendula ).
Na terenach górskich gatunek chętnie wybiera młode jesiony ( Fraxinus excelsior ), buki ( Fagus silvatica ), jawory ( Acer pseudoplatanus ) oraz drzewa twarde, np. dąb ( Quercus sp. ) i grab ( Carpinus betulus ).
W siedliskach zlokalizowanych na terenach o wysokich zboczach, a także w terenach górskich zjadają elementy wierzby białej ( Salix alba ) oraz wierzby iwa ( Salix caprea ). Badacze stwierdzili także podgryzanie niektórych drzew owocowych – np. jabłoni ( Malus Mill. ). Bobry nie lubią sosny ( Pinus sylvestris ) i świerka ( Picea abies ).
Gatunek buduje spiżarnie na okres zimowy. Magazyny mają zwykle dość znaczne rozmiary. Na terenach nizinnych magazyn może zajmować od 5 do 19 m3, a zapasy w przeliczeniu na jednego bobra mogą zajmować od 1,1 do 4,5 m3. W terenach górskich, gdzie zimy są surowsze, odnotowano istnienie magazynów o wielkości 25 m3. Maksymalne napotkane spiżarnie rodziny bobrów zajmowały aż 70 m3.
Badając zawartość spiżarni, stwierdzono, że sporadycznie oprócz karmy drzewnej bobry magazynują czasem także kłącza grążeli ( Nuphar luteum ) i grzybieni ( Nymphaea alba ).
Bobry potrafią się łatwo przystosować do danego otoczenia. Na Pojezierzu Brodnickim nauczyły się, że mogą korzystać z sąsiedztwa plantacji buraka cukrowego ( Beta vulgaris subsp. ), która funkcjonuje bezpośrednio przy ich bagnach. Jesienią do ich magazynów w norach trafiły buraki z 25 arów plantacji.
Bobry z populacji bieszczadzkiej zabierały do spiżarni wałki wierzby ułożone w stosy przez robotników leśnych.
W 2000 roku odnotowano fakt zbudowania przez rodzinę bobrów w Beskidzie Niskim na odcinku rzeki o długości 1,2 km systemu tam o wysokości od kilkunastu centymetrów do 1,6 metra.
Działalność bobrów może przynosić pewne szkody gospodarcze.
Według szacunków naukowców w Polsce na początku XXI w. około 3% stanowisk bobrzych powodowało takie szkody. W większości występują one w bliskiej odległości od rzeki. Powodują podtopienia, blokady przepustów, ścinanie drzew gospodarczych, uszkodzenia grobli itp.
Zdarza się również, że bobry mogą magazynować i zjadać rośliny uprawne, takie jak buraki cukrowe ( Beta vulgaris subsp. ).
Za szkody wyrządzone przez bobry w kraju odpowiada Skarb Państwa.
W Polsce bóbr europejski był objęty ochroną gatunkową we współczesnym znaczeniu od 1952 roku.
W 2001 roku, wprowadzając rozróżnienie na ochronę ścisłą i częściową zwierząt, ustalono, że bobra obejmuje ta druga forma. W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 16 grudnia 2016 gatunek znalazł się dodatkowo na liście zwierząt które mogą być pozyskane przez odstrzał z broni myśliwskiej lub chwytanie w pułapki żywołowne - w okresie od dnia 1 października do dnia 15 marca.
tama Castor fiber - Biebrzański Park Narodowy
Gatunek obecnie jest klasyfikowany jako LC czyli najmniejszej troski. Obecnie istnieje małe prawdopodobieństwo szybkiego spadku aby kwalifikować gatunek w bardziej zagrożonych kategoriach.
Edycje mongolskiej czerwonej księgi z 1987 i 1997 roku, oraz mongolska ustawa łowiecka z 1995 roku wymieniają endemiczny podgatunek Castor fiber birulai jako rzadki ( potencjalnie zagrożony ) - „R”, zaś od 2000 roku lokalne populacje podlegają ochronie ustawowej.
Środki ochronne obowiązujące w Mongolii :
- Rezerwat przyrody Bulgan Gol ( Bulgan Gol Nature Reserve ) na terenie doliny rzeki Ulungur He - został utworzony w celu ochrony Castor fiber birulai w celu zachowania tego gatunku.
- W ciągu ostatnich 50 lat miało miejsce wiele przeniesień i wprowadzeń związanych z ochroną w celu zwiększenia populacji mongolskiej.
- Około 11% zasięgu występowania Castor fiber birulai to obszary chronione.
Gatunek ten jest uważany za zagrożony ( EN A1bcd ) na chińskiej czerwonej liście.
szkic bobra europejskiego ( Castor fiber )
Bóbr europejski podlega ochronie w większości krajów europejskich na podstawie dwóch aktów prawnych :
- Pierwszym z aktów określającym zasady ochrony gatunku jest Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, tzw. konwencja berneńska ( Dz. U. z 1996 r. Nr 58, poz.263 ). Bóbr umieszczony jest w III załączniku określającym chronione gatunki zwierząt. Artykuł 7 konwencji zaleca, by poszczególne państwa tak dopasowywały własne regulacje prawne ochrony zwierząt wymienionych w załączniku III oraz jasno określały ich eksploatację, by eliminować zagrożenia dla istnienia populacji.
- Drugim europejskim aktem jest Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Jest to tak zwana dyrektywa siedliskowa.
Castor fiber wymieniony jest w załączniku II tego dokumentu, w którym określone są gatunki fauny i flory, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony sieci Natura 2000, oraz w załączniku V, gdzie wskazano gatunki zwierząt i roślin, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja jest możliwa pod warunkiem, że populacja tych gatunków zostanie zachowana we właściwym stanie ochrony.
W Finlandii, Szwecji, na Litwie, oraz częściowo w Rosji przywrócono polowania na bobry.
W Finlandii populacje Castor canadensis są kontrolowane, aby zapobiec ich rozprzestrzenianiu się na zachód, gdzie występuje Castor fiber ( Halley i Rosell; 2002 ) zalecają regulowane polowanie jako optymalny system zarządzania w zarządzanych krajobrazach ze zdrową populacją bobra. Zarządzanie populacjami bobrów powinno odbywać się w skali zlewni, z wyjątkiem przypadków, gdy duże zapory stworzone przez człowieka stanowią znaczne bariery w rozprzestrzenianiu się.
Zaleca się również wczesne zapewnienie tłumaczeń ustnych i możliwości publicznego oglądania, ponieważ zapewnia to korzyści lokalnej gospodarce dzięki turystyce dzikiej przyrody i pomaga promować pozytywne nastawienie do bobrów ( Halley i Rosell; 2002 ).
Ponowne wprowadzenie do Włoch zostało zalecane w dokumencie z serii Nature and Environment Series ( konwencja berneńska z 1996 r. ).
Podjęto znaczne wysiłki w celu opracowania programu reintrodukcji bobrów w Szkocji, a pełne konsultacje społeczne wykazały silne poparcie dla takiego programu wśród ogółu społeczeństwa, w tym na obszarach wiejskich, na których bobry prawdopodobnie zostaną wypuszczone ( Halley i Rosell; 2002 ).
Dawniej bóbr europejski ( Castor fiber ) występował w całej strefie umiarkowanej Europy i Azji. Na początku XX wieku liczebność bobrów europejskich była już ograniczona do około 1200 osobników, żyjących w ośmiu izolowanych populacjach. W pierwszej dekadzie XXI wieku za sprawą przesiedleń, reintrodukcji i działań ochronnych liczebność bobrów znacznie wzrosła. W roku 2010 była szacowana na około 1 040 000 osobników, jednak liczba ta obejmuje także populacje wsiedlonego na północnym zachodzie i dalekim wschodzie Federacji Rosyjskiej bobra kanadyjskiego ( Castor canadensis ), którego zasięgi występowania sąsiadują lub pokrywają się z zasięgami populacji Castor fiber.
Obecnie spotkać go można w północnej części Eurazji w : Austrii, Białorusi, Belgii, Chinach, Chorwacji, Czechach, Estonii, Finlandii, Francji, Holandii, Litwie, Liechtensteinie, Łotwie, Mołdawii, Niemczech, Norwegii, Polsce, Rosji, Słowacji, Słowenii, Szwecji, Szwajcarii, Ukrainie, Węgrzech, a także w azjatyckiej części Rosji ( znaczne populacje w zachodniej i środkowej Syberii oraz małe reliktowe populacje na terenach Syberii zachodniej i południowej ), jak również w chińskim regionie Sinciang i w zachodniej Mongolii. W części współczesnych lokalizacji Castor fiber formalnie uznany jest za gatunek wymarły, jednak podlegał reintrodukcji.
Zagęszczenie stanowisk zależy od wielu czynników zewnętrznych, w tym lokalnych warunków żywieniowych i hydrologicznych oraz od presji człowieka. Podczas badań populacji gatunku w Szwecji stwierdzono zagęszczenie rzędu 0,20 stanowisk na 1 km2, w Polsce, na Suwalszczyźnie około 0,15 na 1 km2.
Na świecie jedynie nieliczne gatunki, w tym człowiek i bóbr, potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często zachodzi konflikt między nimi. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać korzystne stosunki wodne, utrzymywać i zwiększać różnorodność biologiczną, ograniczać erozję, zwiększać tempo samooczyszczania się wód.
Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy.
Mogą mieć prostą konstrukcję i występować jako pojedynczy próg wodny, ale możliwe jest także istnienie skomplikowanych konstrukcji, które układają się w kaskady.
Gatunek kontroluje na bieżąco stan budowli i szybko naprawia ewentualne uszkodzenia. W okresach podwyższenia stanu wód celowo rozszczelnia tamy, by odprowadzić nadmiar wody. Można więc powiedzieć, że prowadzi zorganizowaną działalność inżynierską. Tamy bobrowe określane są przez biologów ewolucyjnych jako fenotyp rozszerzony.
Budowle hydrotechniczne wznoszone przez gatunek zmieniają charakter cieku wodnego. Powstają nowe siedliska, zwiększa się retencja zlewni, a nawet zmieniają się parametry fizykochemiczne wody, bowiem stawy akumulują dużą ilość osadów. Działalność bobrów tworzy nowe środowisko, korzystne dla populacji bezkręgowców, ryb, płazów i flory.
Tamy mogą także utrudniać wędrówki ryb w górę cieku, jednak naukowcy podkreślają, że działalność bobrów przynosi więcej korzyści dla rozwoju ichtiofauny, niż szkód w ich funkcjonowaniu.
Z żeremi bobrowych korzystają norki ( Mustela lutreola ) i ( Neovison vison ), tchórze ( Mustela putorius ) , a nawet wydry ( Lutra lutra ).
Liczebność bezkręgowców bentosowych w stawach bobrowych jest niższa niż w ciekach, które dały im początek, ale ich obecność sprawia, że poniżej stawów jest wyższa, niż w odcinku powyżej nich. Okolice żeremi są też bogatsze pod tym względem, niż typowy litoral jeziorny. Rola tam bobrowych jako barier migracyjnych dla ryb jest obniżana zwłaszcza podczas wyższych stanów wody ( np. po roztopach, gdy część ryb migruje ), a same tamy są często rozszczelnione. Natomiast podczas niskich stanów wód stawy bobrowe stają się refugium dla organizmów wodnych.
Stawy bobrowe, w porównaniu ze zbiornikami budowanymi przez człowieka, są tworem krótkotrwałym, przez co zwykle nie wystarcza czasu, by nastąpiło ich wypłycenie. Niemniej, co zdarzało się zwłaszcza w czasach, gdy presja człowieka na siedliska Castor fiber była mniejsza, mogą istnieć wystarczająco długo, by odłożyły się zauważalne warstwy osadów. Parametry morfometryczne ( mała głębokość ) sprawiają, że nie powstaje w tych zbiornikach stratyfikacja termiczna, choć w rozleglejszych stawach woda może się nagrzewać, powodując kilkustopniową różnicę temperatur pomiędzy wpływem i odpływem cieku.
Ulepszanie i prace remontowe gatunek prowadzi codziennie, natomiast jesienią prace są szczególnie intensywne. Muszą wzmocnić i zabezpieczyć budowlę przed zimą. Na wiosnę trwają naprawy po zimie i remont żeremi przed narodzinami młodych.
typowe żeremie bobra europejskiego ( Castor fiber )
Szkody powodowane przez gatunek w gospodarce człowieka można zgrupować w kilka zakresów :
- w gospodarce rolnej - poprzez podtapianie terenów rolniczych po budowie tam i zabudowywaniu przepustów, zmiany ukształtowania cieków, niszczenie grobli, niszczenie drzew owocowych, wykradanie zbiorów ( buraki, marchew, kukurydza, kapusta ), a także szkody powstałe na skutek zapadania się terenu nad norami;
- w gospodarce leśnej - podtapianie terenów leśnych i dróg, ścinanie drzew;
- w gospodarce wodnej - zabudowywanie rowów melioracyjnych i przepustów, naruszanie wałów przeciwpowodziowych;
- na terenie szlaków komunikacyjnych - blokowanie dróg i szlaków kolejowych na skutek zwalania drzew, oraz podkopywanie nasypów;
- oraz szkody w liniach energetycznych i teletechnicznych niszczonych przez zwalane drzewa;
Nadal jednak działania człowieka stanowią zagrożenie dla gatunku. Częste są przypadki kłusownictwa, które nierzadko prowadzi do wyniszczenia lokalnej populacji. Kłusownicy używają sieci lub wnyków ulokowanych w miejscach wślizgiwania się bobrów do wody. Pospolitymi działaniami wymierzonymi w bobry są akty niszczenia tam i żeremi oraz palenia ich, a także rozkopywania nor.
W przeszłości gatunek ceniono ze względu na futro, mięso oraz strój bobrowy - wydzielinę dodatkowych gruczołów płciowych, półpłynną masę o przenikliwym zapachu piżma, z której po wysuszeniu uzyskiwano czerwonobrązowy proszek nazywany kastoreum.
Aromatycznym składnikiem tej substancji jest przede wszystkim kastoramina. Kastoreum było stosowane w przemyśle perfumeryjnym do wzmacniania zapachu oraz w przemyśle spożywczym jako aromat naturalny.
W przeszłości strój bobrowy ceniony był ze względu na właściwości lecznicze. Staropolska medycyna okrzyknęła go lekiem na wszelkie dolegliwości. Cena sproszkowanego specyfiku była bardzo wysoka – w połowie XIX wieku za jedną uncję ( około 28 g ) płacono aż 240 złotych polskich. Tłuszcz ( skrom ) z bobra służył do leczenia ran.
Mięso z gatunku wykorzystuje się do celów kulinarnych. Zalicza się je do surowców wysokobiałkowych, ale niskokalorycznych, co sprawia, że z punktu widzenia dietetyki jest produktem poszukiwanym. Bobrzyna jest krucha, bardzo soczysta, o wysokich walorach smakowych, ale charakteryzuje się niską trwałością.
Łukasz Gołębiowski, jeden z pierwszych polskich etnografów, pisał w 1830 roku : "Umiejętność kucharska przyswoiła do ryb i bobry, robiąc z nich i na post kiełbaski, potrawki, plusk, czyli ogon jego nade wszystko ceniąc".
Bobra, jako zwierzę wodne, traktowano jak pokrewne rybom. Dlatego dopuszczalne było zjadanie bobrzyny w czasie postu. Przyrządzony ogon bobra, czyli tak zwany plusk, który w naturze pokryty jest łuską, podawano nawet wśród potraw wieczerzy wigilijnej.
Rodzaj Castor został oznaczony przez Karola Linneusza w 10 edycji Systema Naturae w 1758 roku jako takson monotypowy ( Castor fiber ) z typową lokalizacją w Szwecji.
Drugi gatunek - Castor canadensis - został opisany w 1820 roku przez niemieckiego zoologa Heinricha Kuhla.
W roku 1979 Leonid Ławrow zaproponował wydzielenie populacji zachodnioeuropejskiej jako odrębnego gatunku ( Castor albicus - Matschie 1907 ). Większość zoologów nie zaakceptowała jednak tej propozycji.
Niemiecki zoolog Dietrich Heidecke w pracy z 1986 roku opisał osiem podgatunków, a w 1992 francuska zoolog Geraldine Véron wyróżniła ich sześć, lecz ze względu na niejasne granice, translokacje i reintrodukcje oraz zafałszowanie związane z tym historycznego obrazu nie są one do końca zobrazowane.
Wiele środków ochronnych przyczyniło się do odnowienia gatunku w Europie, w tym reintrodukcje i translokacje, ograniczenia łowieckie i ochrona siedlisk. Został wymieniony w Konwencji Berneńskiej ( załącznik III ) i unijnej dyrektywie siedliskowej i gatunkowej ( załącznik V dla populacji szwedzkiej i fińskiej, załącznik II i IV dla wszystkich pozostałych ).
Gatunek wykazał dobre odrodzenie na dużej części swojego zasięgu w wyniku programów ochrony. Najwyższe liczby występują w Europie. Trwają działania ochronne, aby zapobiec ponownemu zmniejszeniu się populacji, i dopóki są one kontynuowane, nie ma powodu, aby kontynuować ocenę gatunku jako krytycznie zagrożonego lub zagrożonego. Obecnie uznawany za najmniej obaw. Jednak populacje azjatyckie pozostają bardzo małe i są poważnie zagrożone, a populacje te pilnie potrzebują środków ochronnych.
Na Castor fiber pasożytują głównie pasożyty wewnętrzne, jak przywry ( np. Stichorchis subtriquetrus ) czy nicienie ( np. Travassosius rufus ). Stadia pośrednie przywr dostają się do organizmu bobra wraz ze spożywaną roślinnością wodną i nadwodną. Gatunek dość często ma pasterelozę, paratyfus, zarażenia pałeczką okrężnicy ( Escherichia coli ) i zapalenie płuc. Entomolodzy odnotowali również możliwość zasiedlania w futrze bobra chrząszcza Platypsyllus castoris, który żeruje na pajęczakach Histiophorus castoris żywiących się łojem i naskórkiem bobra.
Obydwa wspomniane pasożyty występują także u Castor canadensis co może świadczyć o wspólnym pochodzeniu obu gatunków bobrów. W futrze pasożytuje ponadto co najmniej dwadzieścia gatunków roztoczy z rodzaju Schizocarpus ( rodzina Chirodiscidae ).
Badania polskich parazytologów wykazały także, że gatunek jest nosicielem pierwotniaków jelitowych Cryptosporidium i Giardia spp., które pasożytują w przewodach pokarmowych wielu gatunków zwierząt i człowieka. Obydwa pasożyty wytwarzają formy inwazyjne - oocysty i cysty, które są odporne na warunki zewnętrzne, a zanieczyszczone nimi środowisko wodne stanowi jedną z głównych dróg rozprzestrzenienia się pasożytów. Zarażenia tymi pasożytami są przyczyną kryptosporidioz lub giardioz ( uważanych za zoonozy ), które są przyczyną długotrwałych lub nawracających biegunek u osób z grup ryzyka, z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności. W ostatnich latach zaobserwowano wzrost zarażeń w polskich populacjach bobra europejskiego ( Castor fiber ). Wzrost ten prawdopodobnie jest związany ze wzrostem zagęszczenia populacji bobrów.
typowa tama Castor fiber
W niewoli.
W ogrodach zoologicznych rzadko można go zobaczyć.
Ciężko jest stworzyć odpowiednie dla niego warunki.
Bardzo niewiele ogrodów zoologicznych decyduje się na trzymanie tych zwierząt.
W warunkach wiwaryjnych udało się uzyskać potomstwo i je odchować.
Włoski zoolog Giorgio Marcuzzi stwierdził, że bobry żyjące w ogrodach zoologicznych osiągają wiek 35 - 50 lat.
Castor fiber albicus - Tierpark Dessau, Niency
bóbr europejski ( Castor fiber )
Opracowano na podstawie :
animaldiversity, arkive, iucn, planet-mammiferes, waza, wikipedia i wiedzy własnej.
Ryciny i zdjęcia zamieszczono w celach dydaktycznych, informacyjnych i szkoleniowych.
