Rodzina Bathyergidae - kretoszczury, podziemni mieszkańcy Afryki. Przegląd gatunków. Część V.

Podrodzina Heterocephalinae.

Rodzaj Heterocephalus.

Golec ( Heterocephalus glaber ) gryzoń z rodziny kretoszczurów ( Bathyergidae ), z podrodziny Heterocephalinae. Synonim Heterocephalus ansorgei - Heterocephalus dunni - Heterocephalus phillipsi - Heterocephalus stygius.

Występuje we wschodniej Afryce ( środkowa Somalia, środkowa i wschodnia Etiopia, środkowa i południowa Kenia ).

Zamieszkuje trawiaste obszary i sawanny. Preferuje skonsolidowane ciężkie gleby gliniaste, chociaż gleby piaszczyste i skaliste są też zasiedlane. Mieszka między 400 a 1500 m n.p.m.

golec ( Heterocephalus glaber ) - osobnik w systemie tuneli

Aktywny w ciągu całego roku i całej doby. Żyje w dużych koloniach, średnio 80 osobników ale nawet do 300.

Kopie rozległe systemy korytarzy i tuneli na głębokości poniżej 2 metrów od powierzchni gruntu. Kompleks składa się z komór sypialnych i komory gniazdowej, miejsc żerowania, spiżarni i latryn. Całość rozciąga się do 2,9 km długości i na powierzchni posiadać 400 - 500 kopców. Temperatura i wilgotność w podziemnym systemie jest stała. Jednak golce kiedy jest za gorąco przenoszą się głębiej a jeśli za chłodno zbliżają się ku powierzchni. Dzieje się tak ze względu na brak u golców wewnętrznej regulacji ciepłoty ciała. Potrafi też oddychać do pół godziny dwutlenkiem węgla bez szkody dla mózgu.

rycina - kompleks korytarzy i tuneli w kolonii golców

Każda kolonia i jej członek posiada specyficzny zapach, jednak na osobnikach utrzymuje się jedynie kilka dni. Pomaga on w odróżnieniu członków innych kolonii, jeśli trafiliby przypadkowo do obcego systemu.

Kolonia składa się z rodzącej samicy, której jedyne zadanie polega na rodzeniu potomstwa. 1 - 3 samców - reproduktorów, którzy współżyją z rodzącą samicą oraz samic i samców w różnym wieku i różnej rangi.

Każdy osobnik kolonii spełnia określone zadania : są zwykli pracownicy fizyczni kopiący i dostarczający pokarm, są żołnierze chroniący kolonię, są piastunki i piastuni opiekujący się młodymi, są pracownicy dorywczy, którzy kopią tylko w ograniczonym zakresie.

Jest to eusocjalne zachowanie u ssaków.

Podczas budowy nowych tuneli i kopców na powierzchni golce tworzą coś w rodzaju efektywnej linii montażowej. Na przodzie kopie siekaczami jeden z większych pracowników dorywczych, za nim posuwa się grupa pracowników fizycznych, którzy spełniają zadanie oczyszczania i poszerzania korytarza. Ostatni osobnik z grupy usuwa zanieczyszczenia na powierzchnię. Kopiec jest jedynym potwierdzeniem działalności golców.

 portret golca ( Heterocephalus glaber )

Członkowie kolonii komunikują się ze sobą za pomocą 18 różnych rodzajów odgłosów. Odgłosy są wydawane w zależności od sytuacji. Akustyczna wokaliza informuje o zagrożeniu przez drapieżnika. Miękkie, akustyczne ćwierkanie jest używane do określenia dominujących i podporządkowanych członków kolonii.

Wzajemna agresja, gryzienie w tylne części ciała czy deptanie podkreśla dominację jednych osobników a podporządkowanie drugich. Najbardziej agresywna jest rodząca samica, za równo w okresie rozrodu jak i po za nim. Jej agresja jest w większości skierowana na samce - reproduktory ale zdarza się, że i na słabsze osobniki. 

Rozwój tego typu struktury społecznej jest związany przede wszystkim z koniecznością dużej aktywności w celu znalezienia pokarmu. W porze deszczowej gdy gleba jest miękka kolonia musi kopać szybko aby znaleźć i zgromadzić wystarczającą ilość pokarmu na okres pory suchej, kiedy gleba jest trudniejsza do kopania. Nie kiedy kopanie w glebach mokrych i bardzo wilgotnych jest ograniczone. Jeśli młode by się rozpraszały kolonia byłaby zbyt mała aby przetrwać a młode osobniki nikłe szanse na znalezienie partnera czy odpowiednie miejsce do życia. Pozostając w kolonii mają większe szanse dojścia nawet do szczytu hierarchii.

  Heterocephalus glaber 

Dzięki luźnej skórze golec potrafi przecisnąć w wąskim tunelu oraz obrócić. Często się zdarza, że osobniki dominujące przechodzą nad osobnikami podporządkowanymi. Ich oczy są rzadko wykorzystywane do widzenia, chociaż prawdopodobnie reagują na światło. Do manewrowania w ciemnych tunelach golec wykorzystuje wrażliwe włosy na ogonach i wibrysy.

Odżywia się głównie różnego rodzaju podziemnymi częściami roślin ( bulwy, cebule, kłącza, korzenie ). Część pokarmu transportuje do spiżarni ale duże bulwy czy cebule nie są zjadane całkowicie, co pozwala niejednokrotnie roślinie przetrwać i być zapasem pokarmu na wiele lat. Potrafi też wciągać całe rośliny nie narażając się na wyjście na powierzchnię.

Sezon rozrodczy w ciągu całego roku.

Rodząca samica łączy się z 1 - 3 a nawet 5 samcami - reproduktorami. 

System krycia poliandria. Po ciąży trwającej około 66 - 74 dni ( średnio 70 ), rodzi się średnio 7 młodych w miocie ( 1 - 28 ).

W ciągu roku może być do 5 miotów.

Młode rodzą się o wadze około 2 gramów. Po około 36 dniach są odstawiane.

Młode posiadają ciemne plamy na skórze, które zazwyczaj znikają z wiekiem. Po odstawieniu młodymi zajmują się piastunki i piastuni, którzy sprawują opiekę, karmią i transportują gdy zachodzi konieczność.

Samica może rodzić co 76 - 84 dni i wychować ponad 50 młodych rocznie.

Samice osiągają dojrzałość po 228 dniach a samce po roku. Młode zasilają grupę pracowników fizycznych kolonii.

Rodząca samica produkuje feromony, które nie pozwalają na rozwój jajeczek u innych samic i wchodzenie w cykl rujowy. Po jej śmierci największe i najstarsze samice w ciągu 7 - 10 dni produkują jajeczka. Dochodzi wówczas do agresywnych walk, prowadzących do śmierci współzawodniczek, bo tylko jedna może zostać rodzącą samicą. Zwyciężczyni szybko się rozrasta, rozszerzają się jej kręgi, co jest konieczne do rodzenia potomstwa.  

Chów wsobny jest normą w takiej kolonii i wszystkie osobniki są genetycznie podobne.

Żyje do 30 lat.

W niewoli 22 - 28 lat.

Mechanizmy kolonii umożliwiające taką długowieczność nie są znane ( Bufferstein 2008, O'Connor i wsp. 2002 ).

Heterocephalus glaber - rodząca samica z młodymi 

Opisane podgatunki :

- Heterocephalus glaber ansorgei - południowo-wschodnia Kenia ( Makindu Country ) -  synonim Heterocephalus ansorgei - uznawany za synonim Heterocephalus glaber
- Heterocephalus glaber dunni - Somalia ( Wardairi, środkowy Somaliland ) - synonim Heterocephalus dunni - uznawany za synonim Heterocephalus glaber - może być ważny dla jakiegoś taksonu
- Heterocephalus glaber glaber - środkowa Etiopia ( Shoa Prov )
- Heterocephalus glaber phillipsi - Somalia ( Gerlogobi, Ogardain, środkowy Somaliland ) - synonim Heterocephalus phillipsi - uznawany za synonim Heterocephalus glaber - może być ważny dla jakiegoś taksonu
- Heterocephalus glaber progrediens - Kenia ( północny Country of Northern Guaso Nyiro, Rift Valley Prov ) - prawdopodobnie synonim Heterocephalus glaber glaber
- Heterocephalus glaber scortecci - pólnocna Somalia ( Gardo ) - uznawany za synonim Heterocephalus glaber - może być ważny dla jakiegoś taksonu
- Heterocephalus glaber stygius - Kenia ( Guaso Nyiro River, Rift Valley Prov ) - synonim Heterocephalus stygius - uznawany za synonim Heterocephalus glaber - może być ważny dla jakiegoś taksonu

agresywne zachowanie Heterocephalus glaber 

Gatunek uznawany za nie zagrożony ze względu na szeroką dystrybucję i brak głównych bezpośrednich zagrożeń w chwili obecnej. Jednak stały monitoring populacji jest niezbędnym środkiem.

Gatunek został zarejestrowany z Dżibuti ( Pearch & wsp. 2001 ) co sugeruje, że golec ma szerszy zakres niż jest obecnie znany.

Według najnowszych badań odkryto, że golec nie choruje na nowotwory. Zawdzięcza to występowaniu w tkance łącznej wielkocząsteczkowego kwasu hialuronowego ( HMW-HA ). Substancja ta odpowiada za pomarszczoną i workowatą skórę. Skóra ta ma rodzaj poślizgu, który ułatwia przeciskanie się przez ciasne tunele. Po usunięciu kwasu hialuronowego ( HMW-HA ) z komórek golca stał się on podatny na nowotwór.   

Gatunek zamieszkuje obszary o małym rozwoju rolnictwa co nie stanowi o szkodnictwie w uprawach tego gatunku. Jednak rozszerzenie działalności rolniczej w zakresie gatunku może doprowadzić do uznania gatunku jako szkodnika ( Jarvis & Sherman 2002 ).

Nie równe rozmieszczenie kolonii golców i ich struktura genetyczna populacji stwarza możliwość wytępienia lokalnych genetycznie odrębnych subpopulacji.

Rejestrowany z kilku obszarów chronionych w całym swoim zakresie, w tym z Tsavo National Park i Samburu National Park w Kenii.

 Heterocephalus glaber w tunelu piaskowym

W niewoli.

Hodowany w wielu ogrodach zoologicznych na całym świecie.

Procedury dotyczące utrzymania zamkniętych kolonii są dobrze poznane.

Eksponowany w specjalnych szklanych wiwariach.

Dożywa - samica 23 lata a samiec 28 lat.

Heterocephalus glaber w systemie szklanych wiwariów

   

 Opracowano na podstawie:

animaldiversity, arkive, iucn, planet-mammiferes, waza, wikipedia, wwf i wiedzy własnej.

Ryciny i zdjęcia zamieszczono w celach dydaktycznych, informacyjnych i szkoleniowych.